Ελευθερία Αφεντάκη
Η σύζυγος του ευεργέτη
Ο συμπατριώτης Ιωάννης Ζέρβας δημοσίευσε στην τοπική εφημερίδα «Κιμωλιακά Νέα» ορισμένα στοιχεία για τη ζωή και τη κοινωφελή δράση της Ελευθερίας Αφεντάκη, συζύγου του ευεργέτη Γεωργίου Οικ. Αφεντάκη. Τα αναδημοσιεύουμε εδώ λόγω της στενής σχέσης τους με τον Ευεργέτη.
(1) Η Ελευθερία, σύζυγος Γεωργίου Οικ. Αφεντάκη
Σύμφωνα με τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της, η Ελευθερία Αφεντάκη απεβίωσε στις 27 Οκτωβρίου 1908 σε ηλικία 95 ετών. Εάν η ηλικία που αναφέρεται στο έγγραφο είναι σωστή, τότε η Ελευθερία είχε γεννηθεί γύρω στα 1813 ή 1814. Δηλαδή είχε γεννηθεί περίπου την ίδια χρονιά με τον σύζυγό της Γεώργιο Οικ. Αφεντάκη, ο οποίος πέθανε το Δεκέμβριο του 1899 σε ηλικία 85 ετών.
Στη ληξιαρχική πράξη θανάτου αναφέρεται ότι η Ελευθερία Αφεντάκη καταγόταν «εκ Κύμης». Δεν κατάφερα να επιβεβαιώσω αυτήν την πληροφορία. Τη δήλωση του θανάτου της Ελευθερίας δεν την είχε κάνει κάποιος συγγενής της, αλλά ο «φερετροποιός Κωνσταντίνος Καραδημόπουλος εκ Πατρών». Αμφιβάλλω εάν ο «φερετροποιός» γνώριζε καλά τη θανούσα και εάν ήξερε από ποιο μέρος της Ελλάδος καταγόταν αυτή. Ίσως κάποια από τις υπηρέτριες της Ελευθερίας Αφεντάκη να γνώριζε ότι ο σύζυγός της καταγόταν από την Κίμωλο και η «Κίμωλος» να μεταφέρθηκε μέσω του «φερετροποιού» στο Ληξιαρχείο εσφαλμένα ως «Κύμη».
(2) Η πατρική οικογένεια της Ελευθερίας
Πληροφορίες για την οικογένεια της Ελευθερίας Αφεντάκη μας δίνει η διαθήκη της, που έχει ημερομηνία 4 Απριλίου 1907. Ο συμβολαιογράφος που τη συνέταξε λεγόταν Άγγελος Γρηγορόπουλος. Αντίγραφο της διαθήκης υπάρχει στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και στο αρχείο του «Αμαλιείου Οικοτροφείου Θηλέων».
Χάρη στη διαθήκη μαθαίνουμε το πατρικό επώνυμο της Ελευθερίας: ήταν «το γένος Γεωργαντά Βερσή». Πέρα από την αδελφή της Αικατερίνη (που είχε ήδη αποβιώσει πριν το 1907), η διαθήκη αναφέρει ως μοναδικό συγγενή τής Ελευθερίας τον «ανεψιό Γεώργιο Πίσσα, υπάλληλο της Τραπέζης Αθηνών».
Επιβεβαιώνεται έτσι ότι η σύζυγος του Γεωργίου Οικ. Αφεντάκη δεν ανήκε στις οικογένειες των πλουσίων Αθηναίων εμπόρων της εποχής Παναγή Βερσή ή Σωτηρίου Βερσή (ή «Μπερσή»). Υπενθυμίζεται ότι ο Παναγής Βερσής είχε διατελέσει μέλος της διοίκησης του Εμπορικού Επιμελητηρίου Αθηνών (όπως και ο Γεώργιος Οικ. Αφεντάκης) και ότι απόγονοι του Σωτηρίου Βερσή ήταν ο Κωνσταντίνος Βερσής τραπεζίτης και Δημοτικός Σύμβουλος Αθηνών (όπως και ο Γεώργιος Οικ. Αφεντάκης), ο ηγούμενος της Μονής Πετράκη Διονύσιος Βερσής και ο χρηματιστής και Ολυμπιονίκης Σωτήριος Βερσής. Σημερινός απόγονος αυτής της οικογενείας είναι ο κ. Χάρης Βάρβογλης, ομότιμος Καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
(3) Η περιουσιακή κατάσταση της Ελευθερίας
Ο «Γεωργαντάς Βερσής» δεν φαίνεται να ήταν ένας από τους πλούσιους Αθηναίους της εποχής. Το όνομά του δεν περιλαμβάνεται στους καταλόγους με τους έχοντες μεγάλη περιουσία, που είχαν δημοσιευτεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως τη δεκαετία του 1840.
Ωστόσο, η Ελευθερία είχε ικανοποιητική ακίνητη περιουσία. Στη διαθήκη της αναφέρει δύο οικίες στην οδό Αισχύλου (περιοχή Ψυρρή) και ένα μαγαζί στη γωνία των οδών Καπνικαρέας και Καλογριόνος (κοντά στους Αέρηδες της Πλάκας). Είχε επίσης κληρονομήσει από την αδελφή της Αικατερίνη μία οικία «με το κάτωθεν της οικίας αυτής μαγαζείον» στην οδό Ερμού 55 (κοντά στην εκκλησία της Καπνικαρέας). Στη διαθήκη της δεν αναφέρει δύο ακίνητα που είχε αναφέρει ο Γεώργιος Οικ. Αφεντάκης στη δική του διαθήκη το 1895: την οικία «επί της οδού Μιαούλη 2» (κοντά στο Μοναστηράκι) και την οικία «επί της οδού Κολοκοτρώνη, την οποία μετά θάνατο εδωρήσαμε εις τον εν Τήνω ναόν της Ευαγγελιστρίας».
Ο Γεώργιος Οικ. Αφεντάκης αναφέρει στη δική του διαθήκη τα σημαντικά ποσά που είχε δαπανήσει για τα ακίνητα της Ελευθερίας. Ίσως αυτό να σημαίνει ότι η Ελευθερία είχε λάβει ως προίκα απλά χωράφια επί των οποίων έκτισε τις οικίες ο Γεώργιος Οικ. Αφεντάκης. Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα ίσως να μας την έδινε το συμβόλαιο του συμβολαιογράφου Γ. Θεοφανόπουλου που αναφέρει στη διαθήκη του ο Γεώργιος Οικ. Αφεντάκης, εάν καταφέρναμε να το εντοπίσουμε.
Η διαθήκη της Ελευθερίας επιβεβαιώνει ότι ήταν εσφαλμένες πολλές από τις εικασίες που είχαν εκφράσει για την προίκα της και την υποτιθέμενη προέλευση του πλούτου του Ευεργέτη ο Χ. Μουστάκας στην εφημερίδα «Φωνή της Κιμώλου» το 1957 και ο Τ. Γριτσόπουλος στην επετηρίδα «Κιμωλιακά» το 1977. Για παράδειγμα, δεν υπήρχε το «μέγα κατάστημα στην περιοχή του Ψυρρή» που ανέφερε ο Χ. Μουστάκας. Επίσης, ναι μεν υπήρχε ακίνητο στην οδό Ερμού, αλλά αυτό ανήκε στην αδελφή της Αικατερίνη και δεν αποτελούσε τμήμα της προίκας της Ελευθερίας.
(4) Η οικία του Ευεργέτη Γεωργίου Οικ. Αφεντάκη
Στη διαθήκη της Ελευθερίας βρίσκουμε περιγραφή της οικίας του Γεωργίου Οικ. Αφεντάκη, η οποία βρισκόταν στην τότε Λεωφόρο Κηφισίας 10 (σημερινή λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, ανάμεσα Ηρώδου Αττικού και Ρηγίλλης).
Η Ελευθερία ζούσε στον πάνω όροφο του κτιρίου, όπου υπήρχε μία μεγάλη αίθουσα-σαλόνι. Το σαλόνι είχε μία πόρτα προς την τραπεζαρία, μία πόρτα προς το υπνοδωμάτιο και μία πόρτα προς τον εσωτερικό διάδρομο που συνέδεε τα δωμάτια. Υπήρχε εξώστης προς τη μεριά της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας, προς το οποίον το σαλόνι είχε πόρτα και δύο παράθυρα.
(5) Το μορφωτικό επίπεδο του Ευεργέτη και της συζύγου του Ελευθερίας
Στη διαθήκη αναφέρεται ότι η Ελευθερία «δεν γνώριζε γράμματα», δηλαδή ήταν αναλφάβητη. Αντιθέτως, ο σύζυγός της Γεώργιος Οικ. Αφεντάκης είχε πολύ καλή μόρφωση για τα δεδομένα της εποχής. Το καλό μορφωτικό του επίπεδο αποδεικνύεται από την ποιότητα των γραπτών του, όπως για παράδειγμα το δημοσιευμένο στις εφημερίδες λόγο που εκφώνησε στη Μητρόπολη Αθηνών κατά την ορκωμοσία του Δημοτικού Συμβουλίου Αθηναίων το 1866.
Σας στέλνω φωτογραφία της υπογραφής του Γεωργίου Οικ. Αφεντάκη που βρήκα στα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου που φυλάσσονται στο Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων. Είναι από την πρώτη συνεδρίαση μετά τις δημοτικές εκλογές του 1866, στην οποία ο Γεώργιος Οικ. Αφεντάκης προήδρευσε επειδή είχε εκλεγεί πρώτος σε ψήφους δημοτικός σύμβουλος. Νομίζω ότι είναι η πρώτη φορά που δημοσιεύεται δείγμα της υπογραφής του.
(6) Διάφορα άλλα στοιχεία για την Ελευθερία Αφεντάκη
Φαίνεται ότι τα τελευταία χρόνια της ζωής της Ελευθερίας ήταν θλιβερά. Στη διαθήκη αναφέρεται ότι η Ελευθερία «στερείτο της οράσεως».
Τη γριά, τυφλή και μόνη Ελευθερία περιποιούνταν δύο υπηρέτριες, η Βασιλική Αφεντάκη και η Ελένη Κουνάδη. Η Ελευθερία κληροδότησε στη Βασιλική το κρεβάτι της «όπως είναι και ευρίσκεται» και τον καναπέ που βρισκόταν στο υπνοδωμάτιό της. Στην Ελένη κληροδότησε έξι καρέκλες «κάρυνες ταπετζαρίας», έξι κουταλάκια αργυρά, μία εικόνα της Αγίας Ελεούσας και ένα καζάνι της μπουγάδας.
Υπενθυμίζεται ότι η Ελευθερία μπορούσε να διαθέσει μόνο όσα έπιπλα ήταν αποκλειστικά δικά της. Δεν είχε το δικαίωμα να διαθέσει έπιπλα που ανήκαν στο σύζυγό της, επειδή ο Γεώργιος Οικ. Αφεντάκης είχε ορίσει στη δική του διαθήκη ότι τα «σκεύη και έπιπλά» του έπρεπε να τα «δώση και αφήση» η Ελευθερία «εις τα θήλεα τέκνα» των δικών του συγγενών.
Παρά τις δυσκολίες της μεγάλης ηλικίας και την έλλειψη οράσεως, η Ελευθερία εξακολουθούσε να εκκλησιάζεται στον πιο κοντινό ιερό ναό. Επρόκειτο για τον ιερό ναό του Αμαλιείου Ορφανοτροφείου. Την εποχή εκείνη το κτίριο του Αμαλιείου βρισκόταν πολύ κοντά στο σπίτι του Γεωργίου και της Ελευθερίας Αφεντάκη. Ο ιερός ναός υπάρχει ακόμα σήμερα στην οδό Στησιχόρου. Φιλοξενεί τις ληκύθους με τις ταριχευμένες καρδιές των ηρώων της Επαναστάσεως του 1821 Αλεξάνδρου και Δημητρίου Υψηλάντη. Το Αμαλίειο έχει μετακομίσει σε νέο κτίριο στο Μαρούσι.
(7) Οι ευεργεσίες της Ελευθερίας Αφεντάκη
Η Ελευθερία Αφεντάκη διένειμε τα υπάρχοντά της σε κοινωφελή και εκκλησιαστικά ιδρύματα.
Πρώτα, ευεργέτησε το «Αμαλίειο Ορφανοτροφείο Κορασίδων», κληροδοτώντας του τη μεγαλύτερη από τις δύο οικίες της οδού Αισχύλου «και προσέτι δραχμάς πέντε χιλιάδας, ίνα εκ των εισοδημάτων της οικίας ταύτης και των τόκων των χρημάτων τούτων προικίζεται κατά διετίαν εν ορφανόν κοράσιον». Το «Κληροδότημα Ελευθερίας Αφεντάκη» υπάρχει ακόμα σήμερα και, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχει δημοσιεύσει στο διαδίκτυο, αποφέρει στο Αμαλίειο έσοδα περίπου 30.000 ευρώ το χρόνο.
Το ακίνητο της οδού Ερμού, που είχε κληρονομήσει από την αδελφή της, το κληροδότησε στην «εν Τήνω Ορθόδοξον Μονήν των γυναικείων Μοναχών η Κοίμηση της Θεοτόκου, την επονομαζομένην Μονή των εν Τήνω Καλογραιών». Υποχρέωσε δε την Ιερά Μονή να κάνει κάθε χρόνο από μία αγρυπνία υπέρ της ψυχής της μακαρίτισσας αδελφής της Αικατερίνης.
Το μαγαζί επί των οδών Καπνικαρέας και Καλογριόνος το κληροδότησε στον «Πανάγιον ημών Τάφον Ιεροσολύμων».
Στον ανιψιό της Γεώργιο Πίσσα κληροδότησε τη μικρότερη από τις δύο οικίες της οδού Αισχύλου, καθώς και μία ασημένια εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας. Του άφησε επίσης δύο χιλιάδες δραχμές «δια να τας χρησιμοποιήσει εις έξοδα κηδείας και δια τα μνημόσυνά» της.
Κληροδότησε τρεις χιλιάδες δραχμές στον ιερό ναό του Αγίου Σπυρίδωνος, που βρίσκεται στη σημερινή οδό Ερατοσθένους στο Παγκράτι, καθώς και δύο χιλιάδες δραχμές στον τότε Μητροπολίτη Αθηνών Θεόκλητο για να γίνει μνημόσυνο υπέρ αναπαύσεως της ψυχής της σε όλες τις εκκλησίες της Αθήνας.
Κληροδότησε επίσης διάφορα χρηματικά ποσά σε ιερείς, σε καλόγριες, στην κόρη του Εφέτη Ιάκωβου Ν. Καγκάδη, καθώς και στο δικηγόρο της Παναγιώτη Η. Λογοθέτη. Εκτελεστές της διαθήκης της ήταν οι Καγκάδης, Λογοθέτης και Γεώργιος Πίσσας.
Σε περίπτωση που απέμεναν χρήματα μετά από αυτές τις κληροδοσίες, η Ελευθερία παρήγγειλε να διανεμηθούν στον Οίκο Τυφλών, το Άσυλο Ανιάτων, το Νοσοκομείο των Φθισικών και τις δύο υπηρέτριές της.
(8) Επίλογος
Το όνομα της Ελευθερίας Αφεντάκη περιλαμβάνεται στον κατάλογο με τους Δωρητές του «Αμαλιείου Οικοτροφείου Θηλέων». Ωστόσο, οι ευεργεσίες της είναι άγνωστες στους Κιμωλιάτες. Χαίρομαι που φέρνουμε στο προσκήνιο αυτήν τη ξεχασμένη ευεργέτιδα και κάνουμε γνωστή την προσφορά της.
Ιωάννης Α.Φ. Ζέρβας
